بیماری سل در سالمندان
بيماری سل يکی از مهمترين بيماریهای عفونی است که به دليل انتشار بالای آن در سراسر جهان، همواره به عنوان يک چالش جهانی در حوزه بهداشت مطرح بوده است. ابتلا به اين بيماری در کليه گروههای سنی ديده میشود اما بيشترين تأثير آن بر سالمندان و افراد دارای سيستم ايمنی ضعيف است.
با توجه به افزايش سن جمعيت در کشور، بيماری سل در سالمندان به عنوان يک چالش بهداشتی در نظر گرفته میشود زيرا عامل بيماری نه تنها ريهها را درگير میکند، بلکه پتانسيل تحت تاثير قرار دادن ساير اندامها مانند مغز، ستون فقرات و کليهها را نيز دارد. با توجه به اهميت موضوع، اين مقاله به طور کامل به موضوعات مهم در خصوص بيماری سل در سالمندان اختصاص يافته است.
بيماری سل و ارتباط آن با سالمندان چيست؟
سل يک بيماری عفونی است که توسط باکتری مايکوباکتريوم توبرکلوزيس (Mycobacteriusm tuberculosis) ايجاد میشود. اين باکتری بهصورت قطرههای تنفسی منتشر میشود و با ورود به بدن، ريهها را تحت تأثير قرار میدهد. در بيشتر موارد، سيستم ايمنی میتواند باکتری را مهار کند، اما در برخی افراد، باکتری باعث بروز بيماری میشود.
بيماری سل در کليه گروههای سنی قابليت ابتلا و شيوع دارد اما سالمندان به دليل سيستم ايمنی ضعيف بيشتر از سايرين تحت تاثير اين بيماری قرار میگيرند. در اين گروه سنی، بيماری سل غالبا بهصورت پنهانکار و بدون علائم آغاز میشود و تشخيص و درمان را با تاخير مواجه میکند.
اين موضوع ممکن است باعث شدت گرفتن بيماری و افزايش خطرات آن برای سالمندان گردد. البته همه کسانی که به ميکروب مايکوباکتريوم توبرکلوزيس آلوده میشوند، بيماری سل نمیگيرند اما در بعضی افراد احتمال بروز بيماری بيشتر است.
اگر به اين باکتری آلوده شدهايد اما علائمی نداريد، به سل غيرفعال يا سل نهفته مبتلا هستيد. با توجه به پيچيدگی علائم در سالمندان، استفاده از پرستار سالمند در منزل کمک چشمگيری به جلوگيری از بروز بيماری و تشخيص زودهنگام آن دارد.
بيماری سل چقدر شايع است؟
حدود 10ميليون نفر در سراسر جهان به بيماری سل مبتلا هستند و حدود 1.5ميليون نفر در سال 2020بر اثر اين بيماری جان خود را از دست دادند. سل زمانی عامل اصلی مرگ و مير در جهان بود اما پس از توليد آنتی بيوتيک تعداد موارد به سرعت در دهه 1940 و 1950کاهش يافت.
اين بيماری در حال حاضر، در کشورهای در حال توسعه و کشورهايی که دچار فقر اقتصادی و فرهنگی هستند شيوع بالاتری دارد. هر چه بهداشت فردی و نظافت محيط در سطح پايينتری باشد به همان نسبت احتمال ابتلا به سل بيشتر میشود.
آيا سل انواع مختلفی دارد؟
بيماری سل به دو شکل اصلی يعنی سل ريوی و سل خارج از ريه وجود دارد. سل ريوی که بيشترين شيوع را دارد، هنگامی رخ میدهد که باکتری مايکوباکتريوم توبرکلوزيس پس از ورود به ريهها باعث التهاب و آسيب به سلولهای مجاری هوايی شود. اين نوع سل میتواند به شکل فعال يا غيرفعال باشد.
در سل فعال، باکتریها در ريه بهطور فزايندهای در حال تکثير هستند و علائمی مانند سرفه، خلط خونی، تب، خستگی و لاغری را ايجاد میکنند. در سل غيرفعال، باکتریها درون ريه وجود دارند اما تکثير نمیشوند و بيمار هيچ علامتی ندارد.
سل خارج از ريه میتواند هر قسمت ديگری از بدن از جمله کليه، مغز، استخوان و غيره را درگير کند. در اين نوع سل، علائم بسته به محل ابتلا ممکن است شامل درد، احساس خستگی مفرط و تب باشد. علائم سل خارج از ريه به صورت زير است:
- مننژيت (التهاب مغز)
- وجود سطوح بالای گلبول های سفيد خون در ادرار
- سل نخاعی يا اسپونديليت سل
- بيماری آديسون (بيماری غده فوق کليوی)
- هپاتيت (عفونت کبد)
بهطور کلی، تشخيص نوع سل و شناسايی محل عفونت در درمان بيماری بسيار مهم است و میتواند به بهبودی سريعتر و پيشگيری از عوارض جانبی کمک کند.
چه عواملی باعث ابتلا به سل میشوند؟
سل بر اثر باکتری مايکوباکتريوم توبرکلوزيس بهوجود میآيد و از طريق قطرات تنفسی در هوا پخش میشود و ريهها را آلوده میکند. البته اين باکتری پتانسيل آلوده کردن ساير قسمتهای بدن را نيز دارد. اگرچه سل عفونی و مسری است اما به راحتی پخش نمیشود زيرا مدت زمان انتقال آن زياد است و هم اينکه سيستم ايمنی میتواند باکتری را سرکوب کند. عواملی که ريسک ابتلا به بيماری سل را افزايش میدهند عبارتند از:
- بعضی از بيماریهای سيستميک مانند ايدز، سرطان و ديابت که باعث ضعف سيستم ايمنی میشوند.
- مصرف مواد مخدر بهخصوص شيشه و مصرف مواد دخانی که باعث ضعف سيستم ايمنی و افزايش خطر ابتلا به بيماری سل میشوند.
- عدم رعايت بهداشت فردی مانند شستن دستها و استفاده نکردن از ماسک در محيطهای آلوده خطر ابتلا به سل را افزايش میدهد.
- زندگی در شرايط فقر اقتصادی، آب و هوای آلوده و در تماس بودن مکرر با افراد بيمار خطر ابتلا به سل را افزايش میدهد.
- بالا رفتن سن به طوریکه سالمندان به دليل ضعف سيستم ايمنی بيشتر از سايرين در معرض خطر ابتلا به بيماری سل قرار دارند.
- مسافرت به مناطقی که شرايط بهداشتی نامناسب دارند و شيوع بيماری سل در آنها بيشتر است.
سل چگونه پخش میشود؟
زمانی که فرد مبتلا به بيماری سل، ميکروبها را از طريق سرفه، عطسه، صحبت کردن يا حتی خنديدن در هوا منتشر میکند، سل قابل انتقال است. خوشبختانه سيستم ايمنی در بيشتر افراد قادر به مبارزه با باکتری و جلوگيری از رشد آن است. در نتيجه، باکتری عامل سل در اين افراد غيرفعال شده و سل نهفته و غيربيماریزا ايجاد میشود.
در عفونت سل نهفته اگرچه باکتریها غيرفعال هستند، اما همچنان در بدن زنده میمانند و میتوانند در صورت بروز ضعف ايمنی فعال شوند. عفونت سل نهفته ممکن است هرگز فعال نشود و بيماری سل ايجاد نشود. با اين حال، اگر سيستم ايمنی بدن ضعيف شود و نتواند از رشد باکتری جلوگيری کند، سل فعال خواهد شد.
علائم و نشانه های سل چيست؟
در افراد مبتلا به سل غيرفعال علائمی ظاهر نمیشود. با وجود اين، ممکن است آزمايش پوستی يا آزمايش خون آنها مثبت شود. علائم در افراد مبتلا به بيماری سل فعال شامل موارد زير است:
- سرفه زياد که بيش از دو هفته طول بکشد
- درد قفسه سينه
- سرفه يا خلط خونی
- خستگی و ضعف شديد بدن
- کاهش محسوس اشتها
- کاهش وزن
- تب و لرز
- تعريق شبانه
چه نوع آزمايشاتی برای تشخيص سل تجويز میشود؟
دو نوع آزمايش تشخيصی برای سل وجود دارد که شامل آزمايش پوستی توبرکولين (TST) و آزمايش خون (IGRA) است. برای انجام آزمايش ،TSTپزشک مقداری از ماده مشتق پروتئين خالص ) (PPDرا در زير پوست ساعد تزريق میکند.
پس از دو تا سه روز، بايد به پزشک مراجعه کنيد تا محل تزريق بررسی شود. برای آزمايش ،IGRAيک نمونه خون از ساعد گرفته میشود و سپس نمونه را به آزمايشگاه ارسال میکنند. آزمايشهای تکميلی برای تشخيص سل فعال عبارتند از:
- آزمايشات بر روی خلط و مايع ريه
- راديوگرافی قفسه سينه
- آزمايش سیتی اسکن (CT)
چه موقع انجام آزمايش سل لازم است؟
در موارد زير انجام آزمايش غربالگری سل توصيه میشود:
- اگر در محيطی مانند زندان، آسايشگاه و بيمارستان که خطر انتقال ميکروب سل بالاست، مشغول به کار هستيد.
- اگر در آزمايشگاه مايکوباکتريولوژی کار میکنيد.
- با فرد مشکوک به بيماری سل در تماس بودهايد.
- دچار ضعف سيستم ايمنی هستيد.
- اگر در منطقهای زندگی میکنيد که بيماری سل در آن شايع است.
ساير افرادی که در معرض خطر ابتلا به سل هستند عبارتند از:
- نوزادان به دليل سيستم ايمنی نابالغ و ضعيف
- افراد مبتلا به بيماری کليوی، ديابت يا ساير بيماریهای مزمن
- افرادی که پيوند عضو داشتهاند
- افرادی که تحت شيمی درمانی هستند.
سل چگونه درمان میشود؟
بيماری سل با تجويز داروها زير درمان میشود:
- ايزونيازيد
- ريفامپين
- اتامبوتول
- پيرازيناميد
- ريفاپنتين
داروهای تجويز شده را بايد تا پايان دوره درمان مصرف کرد، در غير اين صورت همه باکتریها از بين نمیروند. بعضی از انواع سل به داروها مقاوم شدهاند، لذا محتمل است که پزشک معالج بيش از يک آنتیبيوتيک برای درمان سل تجويز کند. مصرف سر وقت داروها و با دوز تعيين شده تاثير مهمی در بهبودی کامل سالمند دارد. پرستار سالمند در اين زمينه به فرد کمک میکند تا از نظر دارويی در شرايط مطلوب و بهينه باشد.
آيا داروهای سل عوارض جانبی دارند؟
در برخی افراد احتمال بروز عوارض جانبی مرتبط با داروهای تجويز شده وجود دارد، که شامل موارد زير است:
- بثورات و خارش پوستی
- حالت تهوع و ناراحتی معده
- زردی پوست يا چشم (يرقان)
- ادرار تيره
در صورت بروز هر گونه عوارض جانبی موضوع را به پزشک معالج اطلاع دهيد زيرا احتمال آسيب کبدی وجود دارد.
برای جلوگيری از پخش ميکروب سل چه بايد کرد؟
پيروی از دستورالعملهای زير برای پيشگيری از انتشار عفونت موثر است:
- دستهای خود را به طور کامل و مکرر بشوييد.
- از تماس نزديک با اعضای خانواده اجتناب کنيد.
- داروهای تجويز شده را به طور کامل و به موقع مصرف کنيد.
- تا زمان اطلاع پزشک، به محل کار يا دانشگاه برنگرديد.
- در بيمارستان يا منزل برای جلوگيری از شيوع سل، تهويه مناسب هوا و رعايت بهداشت فردی ضروری است.
آيا واکسنی برای پيشگيری از سل وجود دارد؟
در برخی کشورها از واکسن BCG برای پيشگيری از سل استفاده میشود. در کشورهايی که سل شيوع بالايی دارد اين واکسن بيشتر برای کودکان استفاده میشود اما در صورت لزوم برای سالمندان نيز با مشورت پزشک امکانپذير است.
چطور بايد از بيماری سل در سالمندان پيشگيری کرد؟
برای پيشگيری از بيماری سل در سالمندان، میتوان از روشهای زير استفاده کرد:
واکسيناسيون: واکسن BCG در بسياری از کشورها به صورت رايگان به سالمندان ارائه میشود. واکسيناسيون به عنوان روش اصلی پيشگيری از بيماری سل شناخته میشود.
تقويت سيستم ايمنی: ارتقای سيستم ايمنی سالمندان دومين گام برای پيشگيری از بيماری سل است. با برخوردار بودن از سبک زندگی سالم شامل مصرف مواد غذايی سالم و حل مشکل سوء تغذیه در سالمندان، پرهيز از مصرف الکل و دخانيات، ورزش منظم و استراحت کافی میتوان به تقويت سيستم ايمنی کمک بسزايی کرد.
رعايت بهداشت شخصی: شستن دستها، استحمام بهموقع، استفاده از دستمال تميز مخصوص بينی و دهان و اجتناب از استفاده از لوازم شخصی ديگران به کاهش خطر بيماری سل کمک میکند.
رعايت بهداشت محيط: رعايت بهداشت خانه از جمله تهويه مناسب، مبارزه با حشرات و جانوران موذی و ضدعفونی کردن سطوح پرتماس در کاهش خطر ابتلا به بيماری سل مؤثر است.
تشخيص و درمان سريع: شناسايی زودهنگام علائم و درمان بموقع، به کاهش ابتلا به بيماری سل در جمعيت سالمندان کمک میکند. بنابراين، افزايش آگاهی درباره نشانههای بيماری و مراجعه به پزشک در صورت بروز علائم، در پيشگيری از سل مفيد است.
عوارض بيماری سل در سالمندان چيست؟
سل يک بيماری عفونی است که معمولا در سالمندان به دليل ضعف جسمانی عوارض جدیتری به دنبال دارد. برخی از عوارض بيماری سل در سالمندان به صورت زير است:
آسيب به ريه: اولين عارضه سل آسيب به بافت ريه است که باعث بروز مشکلات تنفسی و کاهش کيفيت زندگی میشود.
کاهش وزن: بيماری سل میتواند باعث کاهش وزن شديد در سالمندان، ضعف سيستم ايمنی و افزايش خطر ابتلا به بيماریهای ديگر شود.
آسيب به کليه: در بعضی موارد بيماری سل باعث آسيب به کليه میشود.
تأثير سن بر علائم و درمان بيماری سل چيست؟
سن يکی از فاکتورهای موثر در شدت و عوارض بيماری سل است. با توجه به تحقيقات پزشکی، تشخيص علائم در سالمندان ممکن است ديرهنگام صورت بگيرد و به همين دليل پيشروی بيماری در بدن بيشتر باشد. به عنوان مثال، علائمی مانند ضعف و خستگی و کاهش اشتها در سالمندان شايع است و کمتر کسی تصور میکند که اين علائم با بيماری خاصی مرتبط باشند.
از طرفی، درمان بيماری سل نيز در سالمندان با چالشهايی همراه است که ناشی از وجود بيماریهای زمينهای و مصرف دارو در اين گروه سنی است. بنابراين، مديريت بهتر بيماری سل در سالمندان، مستلزم مراقبت دقيق و بررسی منظم علائم است.
انجام آزمايشهای چکاپ دورهای انجام دقيق دستورالعملهای درمانی و رعايت بهداشت فردی و محيطی به بهبودی سريعتر بيمار کمک میکند. در اين راستا، پرستار سالمند به کمک دانش و تجربه خود میتواند تاثير شايانی در انجام مراقبتهای بالينی و کمک به انجام امور روزمره سالمند داشته باشد.
پرستار سالمند چه اهميتی در مراقبت و حمايت از بيمار مبتلا به سل دارد؟
پرستار با توجه به آموزش هايی که در زمينه بيماری های سالمندان ديده است، به شکلهای مختلفی به بيمار مبتلا به سل کمک میکند، از جمله:
تشخيص و پايش بيماری: پرستار سالمند میتواند با پايش علائم بيمار، از مرحله و پيشرفت بيماری آگاه شده و اقدامات مراقبتی لازم را به عمل آورد.
مديريت مصرف دارو: پرستار سالمند میتواند با مديريت داروهای تجويز شده از جمله دوز مناسب و مصرف سر وقت، به بهبودی و کنترل بيماری کمک کند.
حمايت روانی: حضور پرستار سالمند به کنترل شرايط کمک کرده و بار روانی ناشی از بيماری را از فرد سالمند و خانواده وی برمیدارد.
همکاری با تيم درمانی: پرستار سالمند میتواند با تيم درمان در ارتباط بوده تا هرگونه تغيير علائم را به موقع گزارش دهد و دستورات درمانی پزشک را به موقع پياده کند.