مشکل سوء تغذیه در سالمندان
زمانی که تعادل بين مواد مغذی مورد نياز بدن و دريافت آن از طريق غذايی دچار اختلال گردد، به آن سوء تغذيه گفته میشود. سوء تغذيه ممکن است به دليل کمبود کالری يا ممکن است به دليل کمبود پروتئين، ويتامين يا مواد معدنی باشد. اگرچه سوءتغذيه در هر سنی مضر است اما در افراد مسن به دليل روند بهبودی کندتر و وجود بيماریهای زمينهای، احتمال بروز عوارض جدی بيشتر از سايرين است. سوءتغذيه در افراد مسن میتواند ناشی از عواملی مثل از دست دادن اشتها، عدم توانايی جويدن و بلع غذا و عوارض دارويی باشد. اين مقاله با هدف آشنايی بيشتر با موضوع سوء تغذيه در سالمندان و با استناد به جديدترين مقالات حوزه سلامت تهيه شده است.
سوء تغذيه چيست؟
بدن ما به طيف وسيعی از مواد مغذی برای حفظ بافتها و عملکرد خود نياز دارد. سوء تغذيه زمانی رخ میدهد که مواد مغذی دريافتی از غذا اين نيازها را تامين نکند. گاهی سوء تغذيه شديد است و کمبود چندين ويتامين را شامل میشود اما گاهی نيز سوء تغذيه تنها مربوط يک ريزمغذی است. در هر صورت، کمبود حتی يک ويتامين يا ماده معدنی نيز میتواند پيامدهای جدی برای سلامتی به دنبال داشته باشد. برای مثال، کمبود مزمن ويتامين B12در سالمندان به پيدايش بيماریهايی مثل آلزايمر و يا پارکينسون منتهی میشود. از اينرو، پرستاری و مراقبت دقيق از افراد مسن تاثير چشمگيری در بهبود سلامتی و پيشگيری از بيماریهای مرتبط با سن دارد. برای دستيابی به چنين هدفی، کمک گرفتن از خدمات پرستار سالمند در منزل راهکار موثری برای تقويت تغذيه و ارتقای سلامتی افراد سالخورده است.
چند نوع سوء تغذيه وجود دارد؟
سوء تغذيه به معنای فقر غذايی است و میتواند به دليل عدم دريافت درشت مغذیها( پروتئين ها، کربوهيدرات ها، چربی ها)يا ريز مغذی ها (ويتامين ها و مواد معدنی)باشد.
کمبود ريز مغذیها: اگر مقدار مصرف غذاهای غنی از ويتامين، مواد معدنی و عناصر ضروری کمتر از مقدار مورد نياز باشد، بهتدريج ذخيره اين مواد حياتی رو به کاهش میرود و علائم آن سلامتی فرد را به مخاطره میاندازد. از اين نوع سوء تغذيه میتوان به فقر آهن، کمبود اسيد فوليک و ويتامين B12اشاره کرد.
کمبود درشت مغذیها: اين کمبود شامل کاهش دريافت پروتئينها، کربوهيدراتها و چربیها از طريق رژيم غذايی است. درشت مغذیها سوخت اصلی بدن به شمار میروند و در صورت فقدان آنها در رژيم غذايی، بدن برای تامين انرژی مورد نياز خود شروع به خودخوری میکند و بافتهايی مثل عضله و بافت چربی را برای مصارف خود تجزيه میکند. اطمينان از سلامت تغذيهای سالمندان مستلزم پايش دقيق تغذيه و کمک به مصرف منابع غذايی کم حجم و مغذی است. پرستار سالمند با توجه به آموزشهايی که در اين زمينه سپری کرده است میتواند نقش چشمگيری در حفظ سلامت افراد مسن ايفا نمايد.
چه افرادی در معرض سوء تغذيه هستند؟
هر کسی ممکن است در دورهای از زندگی خود در معرض سوء تغذيه قرار بگيرد اما اين مشکل بيشتر در افراد زير ديده میشود:
قشر فقير و کم درآمد: چه در يک کشور توسعه يافته مانند ايالات متحده و چه در کشورهای در حال توسعه مثل ايران، قشر فقيرتر جامعه دسترسی کمتری به مواد غذايی و تامين نيازهای غذايی خود دارند.
کودکان: کودکان برای رشد و تکامل خود، نيازهای تغذيهای بيشتری نسبت به بزرگسالان دارند. فقر غذايی و کمبود مواد مغذی در برنامه غذايی، آنان را در معرض سوء تغذيه و عوارض آن قرار میدهد.
افراد مبتلا به بيمارهای مزمن: بسياری از بيماریهای مزمن به طور مستقيم اشتها و جذب مواد مغذی را نشانه میروند. بستری بودن طولانی مدت نيز يک عامل خطر برای سوء تغذيه است.
سالمندان: با افزايش سن، به دلايل مختلفی از جمله کاهش تحرک، کاهش اشتها و سوء جذب، افراد در معرض خطر ابتلا به سوء تغذيه قرار میگيرند.
در زمان سوء تغذيه چه اتفاقی برای بدن میافتد؟
کمبود درشت مغذیها مثل پروتئينها و کربوهيدراتها بدن را از انرژی و کالری محروم میکند. برای جبران اين کمبود، بدن شروع به تجزيه بافتهای خود مثل بافت عضلانی و بافت چربی میکند. اين روند با تجزيه ذخاير چربی شروع میشود و سپس عضلات،پوست، مو و ناخن درگير خواهند شد. افرادی که دچار کمبود درشت مغذیها هستند به وضوح لاغرند.
در چنين شرايطی، يکی از اولين سيستمهايی که به افول میرود، سيستم ايمنی است. اين حالت باعث میشود افراد مبتلا به سوء تغذيه به بيماری و عفونتهای مختلف مستعد باشند. در اين افراد التيام زخم بيشتر طول میکشد و فعاليت قلب نيز کندتر از حالت طبيعی است. کند بودن فعاليت قلب منجر به کاهش ضربان قلب، فشار خون پايين و دمای بدن کمتر از حد طبيعی خواهد شد. علاوه بر اين، کاهش اشتها و تحليل رفتن تدريجی بخشهايی از دستگاه گوارش (آتروفی گوارشی) باعث نقص گوارشی در اين افراد میشود.
افرادی که به کمبود درشت مغذیها دچارند، احتمالاً به سوءتغذيه ريز مغذیها نيز مبتلا هستند. زمانی که کالری دريافتی بودن دچار کمبود باشد، اين موضوع بر سطوح ويتامين و مواد معدنی نيز تأثير میگذارد. از عوارض سوء تغذيه در افراد مسن میتوان ضعف عضلانی و تضعيف سيستم ايمنی را نام برد.
برخی از افراد ممکن است کالری زيادی مصرف کنند، اما به فقر ويتامين و مواد معدنی دچار باشند. در اين موارد، اثرات سوء تغذيه کمتر آشکار است اما ممکن است علائم کم خونی و ضعف و خستگی به دليل کمبود ريزمغذیها بروز کند.
علائم و نشانههای سوء تغذيه چيست؟
علائم سوء تغذيه شامل موارد زير است:
- اندام لاغر، استخوانهای برجسته، چربی و عضله بسيار کم
- کاهش توان جسمی و فکری
- ضعف و خستگی مفرط
- پوست خشک و غير کشسان، بثورات و ضايعات پوستی
- زودرنجی و نوسانات خلقی
- موهای شکننده، ريزش و سفيد شدن مو
- عفونتهای مکرر و شديد
- دمای پايين بدن
- ضربان قلب و فشار خون پايين
دليل سوء تغذيه چيست؟
سوء تغذيه معمولاً به دليل مصرف کم مواد مغذی بهوجود میآيد. اين عارضه همچنين میتواند ناشی از مشکلات سلامتی مانند سوء جذب باشد. به طور کلی دلايل ابتلا به سوء تغذيه به قرار زير است:
- فقر غذايی به دليل شرايط اقتصادی
- اختلالات سلامتی مانند مشکل در بلع غذا
- بيماریهايی همچون اسهال مزمن و سرطان که باعث تخليه کالری بدن میشوند
- مشکلات روانی مانند افسردگی يا زوال عقل
- اختلالات تغذيهای مانند بیاشتهايی و کمخوری عصبی
- اختلالات سوء جذب مانند نارسايی پانکراس يا بيماری التهابی روده
- پيروی از يک رژيم غذايی بسيار محدود و سختگيرانه
سوء تغذيه چگونه تشخيص داده میشود؟
معاينه بالينی، بررسی سابقه پزشکی، ارزيابی نوع رژيم غذايی و همچنين بررسی شرايط سلامتی اغلب برای تشخيص فقر غذايی کفايت میکند. پزشک ممکن است BMIفرد را اندازهگيری کرده تا شدت عارضه مشخص گردد. در صورت لزوم، آزماش خون جهت بررسی عدم تعادل ريزمغذیها تجويز میشود.
سوء تغذيه در سالمندان چگونه درمان میشود؟
پزشکان برای درمان سوء تغذيه در افراد مسن از روشهای زير استفاده میکنند:
اصلاح برنامه غذايی:
سوء تغذيه با مصرف مواد غذايی سرشار از ريزمغذیها و نيز مکملهای غذايی درمان میشود. برای اين کار ممکن است يک برنامه غذايی مغذی و پرکالری تهيه شود و در کنار آن مولتی ويتامينهای مورد نياز نيز تجويز شوند. درمان سوء تغذيه شديد شايد هفتهها طول بکشد چراکه تغييرات رژيم غذايی بايد به تدريج صورت بگيرد تا بدن خود را با آن سازگار کند. برای پيشگيری و کنترل هرگونه عوارض، تغيير برنامه غذايی بايد تحت نظر پزشک انجام شود.
برقراری سلامت روانی:
گاهی سوء تغذيه به دليل مشکلات روانی مانند کم اشتهايی عصبی و يا افسردگی بروز میکند. درمان سوء تغذيه در چنين شرايطی مستلزم مشاوره روانشناسی و از بين بردن اختلالات روانی است.
درمان بيماریهای زمينهای:
سوء تغذيه ممکن است ناشی از بيماریهايی مانند عفونت، مشکلات تيروئيد، بيماری های مزمن و بيماری های گوارشی در سالمندان باشد. در اين صورت، درمان سوء تغذيه به برطرف شدن علت زمينهای آن بستگی دارد.
منابع غذايی حاوی ريزمغذی ها کدامند؟
برای تامين ريزمغذی های مورد نياز بايد طيف گسترده ای از مواد غذايی شامل ويتامين ها، مواد معدنی و آنتیاکسيدان ها در برنامه غذايی گنجانده شود. اين مواد مغذی برای حفظ سلامتی و عملکرد بهينه بدن مهم هستند. در ادامه، ليستی از منابع غذايی غنی از ريزمغذی ها تهيه شده است:
سبزيجات پهن برگ: سبزيجاتی مانند اسفناج، کلم، کاهو و ريحان حاوی ويتامين هایK،AوC،مواد معدنی مانند آهن و کلسيم و ترکيباتی همچون لوتئين و زئاکسانتين هستند.
ميوه ها: ميوه هايی مانند پرتقال، انواع توت ها (شاه توت، توت معمولی، تمشک)، آناناس، انگور، سيب و آووکادو حاوی ويتامين ها، مواد معدنی و آنتیاکسيدانهای قوی مانند ويتامين ،Cبتاکاروتن، اسيد فوليک و پتاسيم هستند.
ماهی: ماهیهايی مانند ماهی تن، ماهی سالمون و ماهی قزلآلا حاوی اسيدهای چرب امگا- ،3ويتامين Dو پروتئين هستند. محصولات لبنی: شير، پنير، ماست، کره و دوغ منابع خوبی از پروتئينهای باکيفيت، ويتامينها و مواد معدنی نظير کلسيم و روی هستند.
غلات کامل: برنج قهوهای، جو، گندم کامل، آرد جو و آرد گندم حاوی فيبر و مواد معدنی مانند فولات و سلنيوم هستند.
دانه ها و مغز ها: بادام، بادام زمينی، آجيلها، کشمش و گردو که همگی منابع سرشاری از فيبر، آنتیاکسيدانها و ويتامينها هستند.
چگونه از ابتلای سالمندان به سوء تغذيه پيشگيری کنيم؟
برای پيشگيری از ابتلای سالمندان به سوء تغذيه رعايت موارد زير اهميت دارد:
تنوع مواد غذايی: تنوع مواد غذايی در برنامه غذايی بسيار مهم است. سعی کنيد انواع ميوهها، سبزيجات، غلات کامل، گوشت، ماهی، لبنيات و منابع ديگر پروتئينی را در رژيم غذايی آنان بگنجانيد. اين کار به تامين ريزمغذیهای مورد نياز بدن کمک میکند.
مصرف مواد غذايی غنی از کلسيم و ويتامين D: سالمندان بايد از مقدار کافی کلسيم و ويتامين Dبرای حفظ سلامت استخوان ها و جلوگيری از اختلالات گوارشی برخوردار باشند. مصرف محصولات لبنی، ماهی و مواد غنی شده با ويتامين D حائز اهميت است. قبل از مصرف هرگونه مکمل کلسيم و ويتامين Dبا پزشک يا مشاور تغذيه مشورت کنيد.
مصرف مواد غذايی پرفيبر: به منظور حفظ سلامت دستگاه گوارش و پيشگيری از مشکلاتی مثل يبوست و سوء جذب مصرف مواد غذايی پرفيبر، مانند ميوه ها، سبزيجات، غلات کامل و حبوبات را در برنامه غذايی بگنجانيد. اين کار همچنين به کاهش خطر بيماری های قلبی و عروقی و کنترل سطح قند خون کمک میکند.
مصرف مواد غذايی غنی از پروتئين: سالمندان برای حفظ عضلات، افزايش انرژی و بهبود سيستم ايمنی نياز به مقدار کافی پروتئين در وعده های غذايی دارند. منابع پروتئينی مانند گوشت، ماهی، تخم مرغ، لبنيات و حبوبات را به رژيم غذايی آنان اضافه کنيد.
مصرف مواد غذايی غنی از ويتامين B12: با افزايش سن کاهش جذب ويتامين B12در سالمندان میتواند منجر به کاهش سطح آن در خون و بروز بيماریهايی مثل آلزايمر شود. بنابراين، مصرف منابع سرشار از ويتامين B12مانند گوشت قرمز، ماهی، تخم مرغ و محصولات لبنی مهم است.
درمان مشکلات تغذيه ای: برخی سالمندان با مشکلاتی مانند بيماریهای دهان و دندان يا ناتوانی در جويدن مواجه هستند. در اين شرايط، غذاهای نرم و ساده هضم مانند ميوههای نرم و رنده شده، سوپها، پوره و غذاهای پخته شده را برای آنان در نظر بگيريد.
نوشيدنی آب کافی: يکی از مشکلاتی که در سالمندان شايع است و تاثير زيادی در اختلالات تغذيهای دارد کم آبی بدن است. آب نقش مهمی در حفظ سلامتی عمومی و عملکرد متابوليسم بدن دارد. خاطر نشان میشود که سالمندان معمولا تمايل کمتری به نوشيدن آب دارند، بنابراين میتوانيد از راههای جايگزين مانند آبميوهها يا سوپ استفاده کنيد.
معاينات پزشکی: مراجعه منظم به پزشک میتواند به تشخيص زودهنگام مشکلات تغذيهای مرتبط با سن کمک کند. پزشک معالج و مشاور تغذيه توصيههای لازم را در خصوص رژيم غذايی و مکملهای مورد نياز ارائه میدهند.
عوارض سوء تغذيه در سالمندان چيست؟
سالمندان به دليل تغييرات فيزيولوژی مرتبط با سن بيشتر از سايرين در معرض سوء تغذيه و خطرات ناشی از آن هستند. بعضی از عوارض سوء تغذيه در سالمندان عبارتند از:
تضعيف سيستم ايمنی: کمبود ريزمغذیها در بدن توان سيستم ايمنی را به شدت کاهش میدهد و اين روند مخرب باعث مستعد شدن سالمند به انواع بيماریهای عفونی خواهد شد.
پيدايش نقصهای گوارشی: کاهش جذب مواد مغذی در سالمندان باعث ضخيم شدن ديواره روده و از بين رفتن قدرت جذب میشود. اين مشکلات با بروز بيماریهای جدی مثل پارکينسون مرتبط است.
ضعف عضلانی: کمبود مواد غذايی و پروتئين در رژيم غذايی سالمندان منجر به ضعف عضلانی میشود. اين نقص، خطر به زمين خوردن و شکستگی استخوانها را افزايش میدهد.
مشکلات ذهنی: سوء تغذيه بر قدرت مغز و عملکرد سيستم عصبی تأثير مخرب دارد و در بلندمدت با مشکلاتی مانند کاهش حافظه، اختلال در تمرکز و خطر ابتلا به آلزايمر در ارتباط است.
پرستار سالمند چه نقشی در پيشگيری از بروز سوء تغذيه در سالمندان دارد؟
پرستار سالمند با ارائه راهکارهای مراقبتی نقش کليدی در پيشگيری از بروز سوء تغذيه در سالمندان دارد. اين راهکارها شامل موارد زير است:
ارزيابی وضعيت تغذيه: پرستار سالمند با ارزيابی دقيق وضعيت تغذيه سالمند و بررسی شاخص توده بدنی میتواند مشکلات مرتبط با تغذيه را تشخيص داده و اقدامات لازم را برای رفع آن انجام دهد.تنظيم برنامه غذايی: با توجه به نيازهای تغذيهای سالمندان، پرستار قادر است رژيم غذايی مناسبی را با کمک مشاوره تغذيه برای آنان تنظيم کنند. اين کار شامل تعيين غذاهای غنی از مواد مغذی، تنوع در انتخاب غذاها، محدوديت در مصرف مواد غذايی مضر و توجه به ذائقه و تحمل سالمند است.
ارائه مراقبت تغذيهای: پرستار میتواند به سالمند و خانواده وی آموزشهای مرتبط با تغذيه صحيح را ارائه دهد. اين کار شامل توضيح درباره ارزش غذايی، اندازهگيری ،BMIروشهای صحيح آمادهسازی غذا و نکاتی برای جلوگيری از مشکلات گوارشی است.
پايش و پيگيری: پايش منظم وضعيت تغذيه سالمند و انجام اقدامات لازم برای بهبود آن، از مهارتهای کليدی پرستار سالمند است. اين کار شامل ثبت ماهانه وزن، توجه به ميزان مصرف غذا و کنترل علائم فرد است.
ارتباط با پزشک معالج: پرستار میتواند با پزشک معالج، متخصص تغذيه و فيزيوتراپيست برای درمان سوء تغذيه در ارتباط بوده و هرگونه تغيير غيرطبيعی را به تيم درمانی گزارش دهد.